Speech at Book Launch of Law&Order

Speech at Book Launch of Law&Order, Bronx Documentary Center, NY (sept. 20, 2016)
On July the 9th, 2000, around 2:30 in the morning, Constantino Sseremba was killed in a suburb of the Ugandan capital, Kampala. While lying in his bed, his throat was cut with a machete. Shortly afterwards, his 20-year old partner, Susan Kigula, was arrested . The principal witness in the trial was Susan’s stepson, who was only 3 years old at the time of the murder. Susan was found guilty and received a mandatory death sentence.
I came across this story while I was preparing for my first trip to Uganda, in the context of Law & Order, and I thought: My goodness, a typical case of a shoddy court decision in a Third World country! Once in Kampala, I requested all the court documents and read through them. By the time I had finished reading the hefty stack, I could only conclude: on the basis of that evidence, I would have also declared her guilty. So that was one prejudice out the window.

After all that reading, I wanted to meet Susan. It was fairly easy to get access to the large Luzira Women’s Prison in Kampala: a sort of neat green African village, with corrugated roof huts and lawns bordered by low hedges. And just like in the maximum security prisons in Uganda, an unarmed guard shuffled alongside me, striking up conversations left and right, and barely watched what I was doing.
Susan turned out to be a sparkling and intelligent woman and we bonded straight away. Another prejudice erased.
In the meantime she had become the initiator of a famous court case before the Supreme Court: Susan Kigula and 417 others versus the State of Uganda. They were demanding the abolition of the death penalty. Although that didn’t work, the Supreme Court did come with some major rulings: those sentenced to death could not sit on Death Row for longer than 3 years, that would be considered inhumane; and the mandatory death sentence was declared unconstitutional. The cases of all persons sentenced to death had to be revised because of possible mitigating circumstances.
Susan’s sentence was reduced to 20 years. When I revisited the women’s prison in 2013, I found her buried behind a pile of books. She was studying law at the University of London, from a distance obviously, and expected to be released within three years. She told me that she then wanted to fight for human rights of the poor.
In April 2016, I suddenly received an e-mail: “Hi, Jan, this is Susan Kigula. I am out of prison and decided to contact you.” She is 36 now and wants to get her Masters. In the meantime, she has been invited to Norway and France to participate in conferences concerning the death penalty.

It goes without saying that Ugandan prisons are no holiday camps. They are often severely overcrowded, half of the prisoners are still awaiting trial and are sometimes locked up for years, even though some of them are innocent. But all in all I found the treatment of prisoners in Uganda to be surprisingly humane. Also, I was given easy access to the Ugandan prisons.

Now I turn to the US, with by far the highest incarceration rate in the world. It took me one and a half years before I could get access to five prisons in Georgia (GA). The interior of these prisons is dominated by concrete and stainless steel. Freedom to take photographs was limited. And during my visit to the Jackson maximum and high security prison, I was assigned three guards, all equipped with machine guns and bulletproof vests.
In the US, 95 percent of all cases end in a plea bargain. And these often coercive plea bargains are responsible for sending thousands of innocent people to prison. According to a deliberately conservative figure, some 4% of those sentenced to death are innocent. And many of the people who were re-sentenced from death to life in prison are rotting away behind bars. But without the imminent threat of death, no one will take up their case to exonerate them.

Prisoner 000 081 0071, Christina Boyer, was 22 when she was arrested in 1992 in Carroll County, together with her boyfriend David. She was accused of murdering her 3-year-old daughter Amber. The child had been beaten to death. At the time of the beating, only David had been there to look after the child. Christina had an alibi and was out for hours.
Nevertheless, she was on remand for two and a half years while grieving for her child. During that entire time she saw her public appointed attorney just three times. The man had 88 other cases on his hands at the same time.
The less-than-enthusiastic impression she got from her attorney made her fear that she would be found guilty – a fear her lawyer also seemed to share. A guilty verdict would, in Georgia, automatically mean the death penalty.
Although she passed a polygraph test, the lawyer advised her to enter an Alford plea bargain to felony murder and aggravated battery: the defendant asserts innocence but admits that sufficient evidence exists to find the defendant guilty. In a panic from the threat of a looming death penalty, and possibly under the influence of antipsychotic medication, she agreed.

We are now 24 years down the road. David, who was found guilty of cruelty to children, has been free for five years. Christina is still stuck in Pulaski State Prison, serving a lifelong prison sentence. I portrayed her in 2013 for my series on Pulaski Women’s Prison. As long as she shows no remorse concerning the crime, the chance of parole is slim. She suffers from depression and is full of guilt as regards Amber. In her own words in an email to me, she writes:
“She was my daughter and it was my responsibility to keep her safe. I failed. And I live with that. I go over and over those last days, in my waking hours and sleeping ones, and wish I could just do things differently… Take her with me that day. But she had been sick and was just getting over a cold.”
Christina had left Amber at home because she wanted to work undisturbed. She continued in her email:
“Easter was coming and I was caught up in trying to have the money to get Amber stuff. My mother had sent a nice Easter dress (she was buried in it) and I needed shoes and socks and hair ribbons. It would have been the first year that Amber was old enough to do the Easter egg hunt. She never made it.”

What do I hope to achieve with Law & Order?
On the one hand, of course I wanted to create a visually enthralling documentary work – a work of art. But just as important, I believe that this work can play a role in the public debate.
A debate about criminal law is of enormous importance in the US. Although violent crime rates have been declining for years, there still exists a situation of over-criminalization and an incarceration craze. Under police pressure, false confessions lead to false convictions. And convicts are often much longer behind bars than in other Western countries.

Through Law & Order, I want to raise questions such as: How do we deal with crime? Is prison the best sanction? And if so, what is it we want to achieve? Isolate people so as to protect society? But we cannot imprison everyone forever, even if it’s only because it’s unaffordable. Deterrence? Criminological research has long made it clear that heavier penalties have virtually no influence on crime rates.
Do we want, above all, retaliation? Or correction? The prison authorities in Georgia (GA) are called the “Department of Corrections.” But what happens to the people who are released after many years and need to be reintegrated into US society? Yesterday Dutch criminologist Marieke Liem presented her book “After Life Imprisonment; Reentry in the Era of Mass Incarceration”, here in NY. She concludes: lengthy prison sentences are counterproductive and actually lead to a return to prison.
Let us think independently about these fundamental questions, and let us not be fooled by ‘fact-free’ populist politicians. Let us be wise and humane.” Show me your prisons, and I’ll show you the state of your civilization,” Dostoevsky said. Can we be proud of what we see?

With many thanks to Elisabeth Biondi, Andrea Smith and the Bronx Documentary Center.

Speech bij de opening van Law&Order in Centraal Museum Utrecht (8 sept. 2016)
Op 9 juli 2000, rond 2:30 ‘s nachts, in een buitenwijk van de Oegandese hoofdstad Kampala, werd Constantino Sseremba vermoord: zijn keel werd doorgesneden met een kapmes. Kort daarop werd zijn 20-jarige levenspartner Susan Kigula gearresteerd . Zij werd berecht en kreeg de doodstraf: de automatische sanctie bij veroordeling wegens moord. Kroongetuige in de rechtszaak was de stiefzoon van Susan, ttv de moord 3 jaar oud.
Ik stuitte op dit verhaal bij de voorbereiding van mijn eerste reis naar Oeganda in het kader van Law&Order, en ik dacht: Mijn hemel, een typisch geval van belabberde rechtspraak in een Derdewereldland. Eenmaal in Kampala heb ik alle processtukken, samen zowat een vuistdik pak, opgevraagd en doorgenomen. En toen ik alles uit had, dacht ik: Ik zou haar ook schuldig verklaard hebben. Een vooroordeel kon het raam uit.

Toen ik daarop toegang kreeg tot de grote vrouwengevangenis van Kampala, wilde ik haar weleens ontmoeten. Susan bleek een charismatische, sprankelende, intelligente vrouw, en we vatten direct sympathie op voor elkaar. Dáár ging een tweede vooroordeel.
Inmiddels was zij de voortrekster geworden in een fameuze rechtzaak voor het Hooggerechtshof: Susan Kigula en 417 anderen tegen de staat Oeganda. Daarin eisten zij de afschaffing van de doodstraf. En hoewel dat niet lukte, kwam het Hof wel met enkele ingrijpende maatregelen: mensen mochten niet langer dan 3 jaar ‘on Death Row’ zitten; en de automatische doodstraf werd ongrondwettelijk verklaard. De rechtszaken van alle terdoodveroordeelden moesten herzien worden: de rechter kon met terugwerkende kracht rekening houden met verzachtende omstandigheden.
Susan’s straf werd teruggebracht tot 20 jaar. Toen ik in 2013 opnieuw de vrouwengevangenis bezocht, trof ik haar met een stapel boeken, aan een tafeltje in een rustig hoekje in de tuin. Ze was in een uitstekend humeur: ze volgde een studie rechten “op afstand” aan de University of London, verwachtte binnen drie jaar vrij te komen en vertelde dat ze zich daarna wilde inzetten voor mensenrechten voor de armen.

In april 2016 kreeg ik ineens een e-mailtje: “Hi, Jan, this is Susan Kigula. I am out of prison and I decided to contact you.” Ze is nu 36 en wil haar Masters gaan halen – wie weet in Nederland – en was uitgenodigd voor een Conferentie over de doodstraf in Noorwegen.
Susan’s verhaal versterkte mijn indruk dat de behandeling van gevangenen in Oeganda relatief humaan is. Deze gevangenissen zijn natuurlijk geen vakantiekampen, ze zijn vaak zwaar overbevolkt en de helft van de gevangenen is nog niet berecht, en die mogelijk dus onschuldige mensen zitten soms jarenlang vast. Maar de omgang van leiding en bewaking met de bajesklanten viel me enorm mee. Trouwens, ik kreeg ook verrassend soepel toegang tot die Oegandese gevangenissen.

Heel anders lag dat – het krijgen van toegang, maar ook de humaniteit van de behandeling – in de VS.
Christina Boyer was 22 toen ze in 1992 werd gearresteerd, samen met haar vriendje David, op beschuldiging van moord op haar 3-jarige dochtertje Amber. De doodsoorzaak was een klap op haar hoofd. Op het moment van die klap was alleen David aanwezig, als babysitter. Christina was urenlang weg.
Tweeënhalf jaar lang zat ze in voorarrest, rouwend om haar kind en bang voor wat komen ging. In die hele periode zag ze haar pro-deo-advocaat welgeteld drie keer. En gezien de weinig bevlogen indruk die haar advocaat maakte, beschouwde ze het als niet ondenkbaar dat ze schuldig verklaard zou worden. En dat zou in Georgia, waar dit speelde, automatisch tot de doodstraf leiden.
Toen de advocaat tenslotte voor de vierde keer opdook. kwam hij met een voorstel voor een ‘plea bargain’: Christina hoefde niet te bekennen, maar ze zou wel een straf moeten accepteren. Panisch vanwege de dreiging van de doodstraf gaf ze toe.

We zijn nu 24 jaar verder. David is inmiddels vrij. Christina kreeg levenslang en zit nog steeds vast. Zolang ze geen berouw toont over het misdrijf, is de kans op vrijlating heel klein. Ze lijdt aan depressies en zit vol schuldgevoel. In haar eigen woorden in een e-mail aan mij:
“She was my daughter and it was my responsibility to keep her safe. I failed. And I live with that. I go over and over those last days, in my waking hours and sleeping ones, and wish I could just do things differently… Take her with me that day. But she had been sick and was just getting over a cold.”
Christina wilde ongestoord kunnen werken:
“Easter was coming and I was caught up in trying to have the money to get Amber stuff. My mother had sent a nice Easter dress (she was buried in it) and I needed shoes and socks and hair ribbons. It would have been the first year that Amber would have been old enough to do the Easter egg hunt. She never made it.”

Wat wil ik met Law&Order?
Enerzijds gaat het me om kunst, om het maken van visueel boeiend werk. Maar zeker zo belangrijk vind ik het om werk te maken dat een rol kan spelen in het publieke debat.
Fotografie moet m.i. ergens over gaan. We hebben nu pakweg een halve eeuw postmodernisme gehad, met eindeloos “onderzoek naar het medium”. Zijn we nou nog niet klaar met dat inmiddels steriele, naar binnen gekeerde gedoe? Fotografie is, doordat die zo dicht aanschurkt tegen de realiteit, juist heel geschikt voor het ter discussie stellen van maatschappelijke kwesties. Dat streef ik dan ook na. En fijn dat het Centraal Museum daarin meegaat!

In Law&Order gaat het om vragen als: Hoe gaan wij om met misdaad? Is gevangenis wel de beste oplossing? Wat willen wij bereiken met het gevangen zetten? Mensen isoleren ter bescherming van de maatschappij? Maar we kunnen toch niet iedereen voor eeuwig opsluiten? Dat heeft men in de VS gepoogd en het blijkt onbetaalbaar. Gaat het om vergelding? Of juist om correctie?
Zo veel kletskoek, zo veel mythes krijgen we over ons heen, van populistische politici die willen scoren zonder zich te bekommeren om feiten. “Streng straffen, dat schrikt de misdadigers wel af.” Nou, niet dus, zo blijkt uit pakken criminologische literatuur. Vandaag buigt de Tweede Kamer zich over een gammel voorstel over levenslang van staatssecretaris Dijkhoff. En juist vandaag presenteerde de Leidse criminologe Marieke Liem het resultaat van een uitgebreid onderzoek in een interview in de VK: langdurige celstraffen zijn contraproductief en leiden juist eerder tot recidive.
Laten wij dus onafhankelijk nadenken over zulke fundamentele kwesties, en ons niet in de luren laten leggen door manipulatieve populisten. Laten wij
verstandig en humaan zijn. Toon mij uw gevangenissen en ik zeg u hoe uw maatschappij is. Kunnen wij trots zijn op wat we zien?

Met dank aan Edwin Jacobs, Kristine Kavelaars en alle andere betrokken medewerkers van het Centraal Museum; ontwerper Peter Jonker; vertaalster Suzanne van Leendert; beeldbewerkster Marjan van Nus; Joris Montens en Stefan Heinisvan Galerie Fontana; en tot slot aan Judith Schut.